Prawda czy mit? – jak chronić dzieci i młodzież przed dezinformacją

Badania edukacyjne i medialne wskazują, że wiele dzieci ma problem z rozróżnieniem zwykłej informacji od przekazu reklamowego, stąd tak ważne jest zwiększenie świadomości w zakresie krytycznego myślenia.

Dlaczego mózg daje się oszukać?

Nasz mózg choć w wielu aspektach doskonały, jest jednak leniwy i kieruje się prostą zasadą oszczędzania energii. W wyniku tego nie analizuje wszystkiego bardzo dokładnie, lecz kieruje się skrótami, które psychologia poznawcza opisuje jako efekty poznawcze, czyli automatyczne błędy w myśleniu, które działają także u dzieci.

Należą do nich m.in.:

1. Efekt aureoli

Można byłoby go sprowadzić do prostego “oceniania książki po okładce”, bo gdy spotykamy kogoś dobrze ubranego i miłego, to automatycznie bardziej wierzymy jego słowom, nawet jeśli nie są one oparte na faktach. Między innymi właśnie dlatego dzieci często biorą za absolutną prawdę to, co mówi lubiany przez nich influencer.

1. Efekt większości

“Jeśli wiele osób tak twierdzi, to musi być prawda!” - nasz umysł na drodze ewolucji nauczył się, że warto polegać na tym, co robi grupa i w ten sposób zwiększy szanse na przetrwanie.  Z tego powodu dużo łatwiej nam dzisiaj uznać za prawdziwą jakąś informację, skoro wiele osób coś powtarza. No bo przecież kto by to sprawdzał…

1. Efekt dostępności

Im częściej z czymś się spotykamy - widzimy, słyszymy - tym większe prawdopodobieństwo, że nasz mózg uzna to za normalne i prawdziwe. Nie dlatego, że są na to jasne dowody, tylko dlatego, że jest łatwe do przypomnienia.

Fakt czy opinia? Proste, a jednak trudne

Dzieci często mylą fakty z opiniami. Trzeba pomóc im odróżnić jedne od drugich.

Fakt to informacja, którą można sprawdzić, zweryfikować, bez nacechowania emocjonalnego. 

Opinia to zdanie wypowiedziane przez kogoś, zazwyczaj wyrażające to co ktoś uważa na dany temat, poparte wpływem emocjonalnym. 

Oto kilka przykładów:

Fakt:
„Dziś pada deszcz.”
Widzisz to za oknem.

Opinia:
„Dzisiejsza pogoda jest okropna.”
Dla kogoś może być super.

Fakt:
„Brokuły mają dużo witaminy C.”
Da się to potwierdzić w tabelach żywieniowych.

Opinia:
„Brokuły są obrzydliwe.”
To wybór i smak danej osoby.

Fakt:
„W naszej klasie jest 25 uczniów.”
Można to policzyć, sprawdzić w dzienniku.

Opinia:
„Nasza klasa jest najtrudniejsza w szkole.”
Tak mówi jedna osoba. Ktoś inny może stwierdzić zupełnie inaczej.

Jak pomagać młodym obywatelom?

1. Rozmawiać – zanim pojawi się problem

Badania pokazują, że dziecko, z którym dorośli regularnie rozmawiają o tym co czuje, co ostatnio wydarzyło się w szkole lub w Internecie, rzadziej wierzy fałszywym treściom.

1. Uczyć zadawania dwóch prostych pytań

• Skąd to wiem?
• Czy mogę to sprawdzić w dwóch różnych miejscach?

Ta mini-technika „sprawdzania źródeł” jest stosowana w skandynawskich szkołach i znacząco podnosi odporność na dezinformację.

1. Pokazywać różne perspektywy

Kiedy dzieci widzą, że ludzie mogą odbierać tę samą sytuację inaczej (np. ktoś boi się psa, ktoś uwielbia psy), uczą się, że różnica zdań nie oznacza konfliktu. To fundament zdrowego społeczeństwa.

Dezinformacja najbardziej uderza w tych, którzy czują się niewidzialni

Z badań socjologicznych wynika, że najłatwiej manipulować osobami, które doświadczają:

• poczucia niesprawiedliwości,
• izolacji,
• gorszego traktowania,
• braku sprawczości.

Dlatego projekt fundacji LC FOUNDATION „Obywatel to też Ja!” tak mocno podkreśla: głos każdego młodego obywatela jest ważny!

Dzieci i młodzież, które wiedzą, że ich zdanie ma znaczenie, dużo rzadziej padają ofiarą manipulacji. Krytyczne myślenie, umiejętność odróżniania faktów od opinii oraz świadomość własnych emocji to kompetencje, które nie tylko chronią przed dezinformacją, ale także budują pewność siebie i poczucie wpływu na otaczający świat.

Dlatego tak ważne jest, byśmy jako dorośli — rodzice, nauczyciele, opiekunowie i lokalni liderzy — towarzyszyli młodym ludziom w ich cyfrowej codzienności. Nie chodzi o kontrolę, lecz o obecność i wspólne szukanie odpowiedzi na pytania, które dzisiejszy świat stawia coraz szybciej.

Każda rozmowa, każde wysłuchanie młodego człowieka to kolejny krok w stronę bezpieczniejszej, bardziej świadomej społeczności.

Autor artykułu: Jakub Buczko, ekspert psycholog

Projekt Fundacji LC: „Młodzi Obywatele – Obywatel to też ja”

Weź udział!

? Miejsce: Szkoła Podstawowa nr 1 w Otwocku
? Godziny: 16:00–20:00
? Terminy: 1, 4, 5, 8, 11, 12 i 15 grudnia (poniedziałki, czwartki i piątki)
? Udział bezpłatny!

Zgłoszenia przyjmuje LC Foundation, mailowo pod adresem [email protected] lub za pomocą formularza zgłoszeniowego dostępnego na stronie  https://lcfoundation.pl/projekty/obywatele/ 

Zapraszamy szkoły, nauczycieli i rodziców do udziału w projekcie, który uczy, że obywatelstwo to codzienna postawa – nie metryka!

? Projekt „Obywatel to też ja!” jest finansowany ze środków Ministra Edukacji Narodowej.
? Misją LC Foundation jest wspieranie dzieci z niepełnosprawnościami, by mogły rozwijać skrzydła, realizować swoje pasje i czuć, że są pełnoprawnymi uczestnikami społeczeństwa.