100 lat historii rady. Radny kiedyś nie brał diety

Po odzyskaniu niepodległości, już w połowie grudnia 1918 roku, Józef Piłsudski jako Naczelnik Państwa wydał dekret o wyborach do rad miejskich. Miały działać do uchwalenia nowej ustawy, ale nie dłużej niż trzy lata. W myśl dekretu w miastach liczących od 45 do 100 tys. mieszkańców, do których należał i Radom, rada miejska miała liczyć 34 radnych i dodatkowo po jednym więcej na każde rozpoczęte 5 tys. mieszkańców powyżej ustalonej liczby. W przypadku liczącego wtedy 60 tys. mieszkańców Radomia było to 38 rajców. Radnym mogła zostać osoba, która skończyła 25 lat, miała czynne prawo wyborcze, a także umiała czytać i pisać po polsku. Z kandydowania do rady wykluczono opłacanych urzędników miejskich i urzędników państwowych, sprawujących nadzór nad działalnością gminy miejskiej oraz funkcjonariuszy policji i milicji ludowej. Funkcja radnego była honorowa; wybrani do rady nie mogli objąć płatnej posady w magistracie. Jeśli rajca został wybrany na członka magistratu, tracił swój mandat, a na jego miejsce wchodził jego zastępca. Czynne prawo wyborcze dekret dawał każdemu polskiemu obywatelowi – bez względu na narodowość i wyznanie, który ukończył 21 lat i przynajmniej od sześciu miesięcy mieszkał na terenie danej gminy.

Rada miejska i magistrat

Władzę w mieście dekret dzielił na uchwałodawczą, przynależną radzie miejskiej i wykonawczą, którą sprawował magistrat. Rada miała m.in. uchwalać budżet i dokonywać w nim zmian, decydować o sposobie zarządzania majątkiem gminy, kontrolować zarząd miasta, a także wybierać prezydium rady i członków magistratu. Do zadań rad miejskich należało również zakładanie i utrzymywanie miejskich dróg, mostów, ulic, placów itp., utrzymywanie miejskich środków komunikacji, opieka nad ubogimi, ochrona zdrowia publicznego, piecza nad oświatą. Magistrat zarządzał organami gminy oraz sprawował pieczę nad zakładami i instytucjami miejskimi. Ponadto zobowiązany był do składania radnym sprawozdań ze swej działalności i działalności podwładnych sobie organów, z wykonania budżetu oraz ze stanu majątku i zakładów gminy. W Radomiu członkami kolegium magistratu byli prezydent, wiceprezydent i czterech ławników (10 proc. liczby radnych). Członków magistratu wybierali na trzyletnią kadencję (albo do końca kadencji rady) radni, spośród osób mających polską przynależność państwową i bierne prawo wyborcze do rad miejskich. Kierownikiem, a zarazem przedstawicielem magistratu był prezydent.

PPS wygrywa

Datę pierwszych w niepodległej Polsce wyborów samorządowych wyznaczono w Radomiu na niedzielę, 9 marca 1919 roku. Akt wyboru władz miasta poprzedziła intensywna, jak twierdzą historycy, kampania. Wszystkie siły polityczne w naszym mieście wystawiły swoje listy i na licznych wiecach starały się przekonać przyszłych wyborców do zaufania swoim kandydatom. Przedstawiano programy, zapraszano gości z innych miast, którzy mieli wesprzeć radomskich działaczy, drukowano tysiące ulotek z najbardziej chwytliwymi hasłami. Ostatecznie zarejestrowano dziesięć list – cztery polskie i sześć żydowskich.

O 38 miejsc w radzie ubiegało się 155 kandydatów. Do głosowania uprawnionych było niecałe 33,4 tys. radomian. Oddać swój głos zdecydowało się 17,7 tys. osób, frekwencja wyniosła więc 53 proc. W opinii historyków uchodzi za niską, zwłaszcza jeśli porówna się ją z zainteresowaniem wyborami do Sejmu Ustawodawczego, które odbyły się kilka tygodni wcześniej – wtedy głosowało 69,9 proc. uprawnionych. Po podliczeniu głosów okazało się, że radomianie 30 miejsc w radzie powierzyli kandydatom z list polskich, a osiem – z list żydowskich. Zwycięzcą wyborów okazała się Polska Partia Socjalistyczna, której 6 tys. 233 głosów dało 15 mandatów. Jednego mniej radnego miał Narodowy Komitet Wyborczy (5 tys. 904 głosy). Trzy mandaty (1364 głosy) przypadły Poale Syjon, a po dwa folkistom (1095 głosów) i Bundowi (1089 głosów). Po jednym radnym wprowadziła Grupa Inteligencji Zawodowej (496 głosów) i syjoniści (635 głosów).

Najważniejsze - roboty publiczne

PPS-owi najbliżej programowo było do radnych Komitetu Wyborczego Żydowskiej Socjal-Demokratycznej Partii Robotniczej Poalej Syjon i Ogólnożydowskiego Związku Robotniczego Bund. Tym sposobem socjalistyczna koalicja w radzie mogła liczyć na 20 mandatów. Pierwsze posiedzenie Rady Miejskiej Radomia odbyło się 23 marca (według niektórych źródeł 19 marca) i wtedy przedstawiciele poszczególnych ugrupowań zaprezentowali swoje programy. Radni PPS obiecywali m.in. komunalizację przedsiębiorstw użyteczności publicznej, piekarń i handlu artykułami spożywczymi, zorganizowanie robót publicznych, walkę z lichwą mieszkaniową i zapewnienie niezamożnym „ta nich i higienicznych mieszkań”, budowę kanalizacji i wodociągów, bezpłatne, powszechne szkolnictwo. Przedstawiciele Bundu w radzie żądali zapewnienia robotnikom „pracy, chleba i dachu nad głową”, organizowania robót publicznych, otoczenia wszechstronną opieką dzieci przez zakładanie żłobków, ochronek, ogródków dziecięcych, wprowadzenia obowiązkowej i świeckiej szkoły dla wszystkich dzieci od 7 do 16 lat, higienicznych warunków życia w mieście, skomunalizowania przedsiębiorstw miejskich. Poale Syjon domagał się, by przy zakładaniu wodociągów, kanalizacji, szkół, szpitali i parków uwzględniać dzielnice zamieszkiwane przez Żydów. Z kolei Klub Rzemieślników i Drobnych Kupców Żydowskich za najważniejsze kwestie stojące przed władzami miasta uznał aprowizację i zapewnienie mieszkań, zorganizowanie robót publicznych oraz „uruchomienie przemysłu i handlu”.

Kobieta prezesem

Kilka dni później, 1 kwietnia rada miejska wybrała władze miasta. Funkcje prezesa rady miejskiej, prezydenta miasta oraz wiceprezydenta przypadły członkom PPS. Prezes rady została Maria Kelles-Krauz – znana działaczka socjalistyczna. Prezydentem wybrano Franciszka Forysia, a jego zastępcą Wacława Karwowskiego. Ławnikami magistratu zostali dwaj reprezentantów endecji – Józef Gliszczyński i Ignacy Domański, Stanisław Pokrzewiński (PPS) i Izrael Goldstein (Klub Związku Rzemieślników Żydów i Drobnych Kupców).