Poprzedni odcinek serii TUTAJ.
Istniejące żydowskie
dziedzictwo materialne w Radomiu jest szczególnym świadectwem
znaczącej obecności wyznawców judaizmu w przedwojennej przestrzeni
miasta i zarazem tragicznych wydarzeń czasu wojny.
Synagoga
Na placu przy ul. Bożniczej, w 1950 r., postawiono pomnik upamiętniający pomordowanych Żydów radomskich. Lokalizacja została wybrana nieprzypadkowo: jest to miejsce po dawnej synagodze, spalonej przez Niemców i zburzonej zaraz po wojnie. Pomnik zaprojektował Jakub Zajdensznir. Obiekt posiada formę zwężającej się ku górze stelli z płaskorzeźbionym przedstawieniem kobiety symbolizującej „Wołanie o sprawiedliwość”, z dolną kompozycją złożoną z pięciu macew i wyrzeźbionym płomieniem, ustawionej na podeście, z tablicami po polsku i hebrajsku. Kilkakrotnie był odnawiany. Przed pomnikiem umieszczono fragmenty detalu architektonicznego, pochodzącego ze zburzonej synagogi (bazy).
Radomską synagogę wybudowano w 1844 r. Zniszczona w czasie ostatniej wojny, po 1945 r. została rozebrana. Była murowana, otynkowana, na planie prostokąta, dwukondygnacyjna. Centralnie umieszczona była pseudokopuła, wsparta na czterech drewnianych kolumnach. Elewacja udekorowana pilastrami i fryzem.
Kirkut
Kirkut radomski został założony w 1831 r. przy trakcie kozienickim jako cmentarz choleryczny. Dopiero w 1837 r., w konsekwencji wystąpienia korzystnej sytuacji prawnej, uznano go za nekropolię wyznaniową dla Żydów mieszkających w Radomiu. W 1860 r. została powiększona. W latach 1902-11 nastąpiło kolejne powiększenie kirkutu: podzielono go na kwatery, ogrodzono murem i wybudowano ohel. W czasie II wojny światowej został zdewastowany, zniszczeniu uległy obiekty budowlane, macewy posłużyły do brukowania ulic i placów. Stał się też miejscem męczeństwa mieszkańców Radomia pochodzenia żydowskiego. Użytkowano go do 1951 r.
W 1989 r. został zarejestrowany Społeczny Komitet Rewaloryzacji Cmentarza Żydowskiego w Radomiu. Dzięki jego staraniom przeprowadzono rewaloryzację kirkutu. Uporządkowany teren został ogrodzony murem, w 1998 r. wybudowano nowy ohel, a wiele odzyskanych po wojnie macew ustawiono w dwóch rzędach na wprost bramy, tworząc swego rodzaju aleję główną cmentarza. Na jej końcu, w 2001 r., wykonano pomnik poświęcony Żydom poległym w obronie Rzeczypospolitej. Fragmenty macew umieszczono również na wewnętrznej stronie muru. Odnalezione w ostatnich latach kolejne macewy częściowo zostały wkomponowane w wybudowany w 2010 r. pomnik – lapidarium w formie półkolistego muru z centralnie zaakcentowanym motywem menory.
Zachowane nagrobki z lat 1851-1938 prezentują rozwiązania typowe dla żydowskiej sztuki sepulkralnej, jak i pokazują jej różnorodność. Część z nich cechuje indywidualne i oryginalne podejście do dekoracji, symboliki i liternictwa.
Cenne obiekty, na których przetrwała oryginalna polichromia, odnaleziono przy ul. 1905 Roku.
Żydowskie instytucje
W Radomiu zachowały się budynki, będące przed wojną siedzibami instytucji żydowskich. Żydowskie Gimnazjum Męskie mieściło się w budynku przy ob. ul. Kilińskiego 13. Po połączeniu go z gimnazjum żeńskim w latach 1925-27 powstało gimnazjum koedukacyjne o profilu humanistycznym. Kamienica zachowała się bez większych przekształceń zewnętrznych. Wnętrze po wojnie dostosowano do nowych potrzeb lokalowych. Budynek z pocz. XX w., o harmonijnej fasadzie, z dekoracją w postaci fryzu kostkowego pod gzymsem i gzymsów podokiennych oraz artykulacją pionową (lizeny). Budynek posiada dwa skrzydła. W 2011 r. przeprowadzono remont elewacji wraz z kolorystyką.
Innymi ważnymi obiektami pożydowskimi są: budynek dawnego szpitala starozakonnych przy obecnej ul. Limanowskiego oraz sierociniec i schronisko dla starców przy obecnej ul. Warszawskiej. Pierwszy z nich został wzniesiony w 1851 r., z inicjatywy gubernatora radomskiego Edwarda Białoskórskiego oraz żydowskiej rodziny Beckermanów. W okresie międzywojennym był drugim co do wielkości szpitalem w Radomiu. Służył wszystkim mieszkańcom Radomia.
W drugim budynku obecnie mieści się Niepubliczna szkoła Podstawowa. Został wzniesiony w 1880 r. na działce należącej do rodziny Beckermanów.
Tomasz Gola, WUOZ w Warszawie, delegatura w Radomiu.
Artykuł został opublikowany w kwartalniku „Renowacje i zabytki”, nr 1 (46) 2014. Publikacja za zgodą spółki Rewitalizacja.
