W Polsce artystów nieprofesjonalnych zaczęto dostrzegać jeszcze przed II wojną światową, ale trwałe zainteresowanie art but datuje się od wczesnych lat 50. Wtedy to Aleksander Jackowski - antropolog kultury, etnograf i krytyk sztuki w Instytucie Sztuki Polskiej Akademii Nauk utworzył pracownię sztuki nieprofesjonalnej. „takie usytuowanie nadało odpowiednią rangę dziełom, ale także ich twórcom. Jackowski bowiem olbrzymie znaczenie nadawał poznaniu samych artystów, ich sylwetek, losów i osobowości” - pisze w katalogu „Poza kanonem. Sztuka bez dyplomu” Alicja Mironiuk-Nikolska z Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, recenzentka wydawnictwa. Już pierwsza wystawa sztuki surowej, zorganizowana w 1965 roku w warszawskiej Zachęcie wzbudziła ogromne zainteresowanie.
To właśnie prof. Jackowski odkrył w latach 70. Stanisława Delę – malarza prymitywistę z Gniewoszowa i spowodował przekazanie jego prac ówczesnemu Muzeum Okręgowemu w Radomiu. Pracę w placówce zaczynał wtedy, znany profesorowi ze studiów, Adam Zieleziński, obecny dyrektora Muzeum im. Jacka Malczewskiego. Wspólnie z ówczesnym szefem „Okręgowego” Tomaszem Palaczem, mając już prace Deli i zachęcani przez prof. Jackowskiego, zdecydowali o budowaniu w Radomiu kolekcji sztuki nieprofesjonalnej. W 1985 roku radomskie muzeum zorganizowało największą i najpełniejszą w historii naszego kraju wystawę sztuki naiwnej „Talent, pasja, intuicja”, która okazała się wielkim wydarzeniem. A radomska kolekcja to dziś jeden z ciekawszych i bardziej znaczących zbiorów w Polsce.
Kolekcja liczy obecnie ok. 700 obiektów; to głównie malarstwo i rysunek, ale jest też rzeźba i przedmioty kultury materialnej – mówi Agnieszka Kozdęba, jedna z kuratorek wystawy i autorek katalogu. - Na wystawie prezentujemy prace ok. 50 artystów. Są tu dzieła tzw. naiwnych, czyli malarstwo prymitywistów, analfabetów, niepełnosprawnych intelektualnie, wyeliminowanych społecznie – Nikifora, Więcek, Wiśniosowej, Gawłowej. Zupełnie inny krąg doznań określa twórczość tzw. psychopatologiczna Monsiela, Sułowskiego, Koska. Prezentujemy również liczne dzieła krakowskiego artysty wizjonera Władysława Wałęgi. Osobna część ekspozycji została przewidziana na prace tzw. śląskich wizjonerów, zafascynowanego okultyzmem Teofila Ciepki i Erwina Sówki czy wielbiciela karbonu Ludwika Holesza. Niektórzy, jak Miklasiewicz, świadomie inspirowali się malarstwem Hieronima Bosha i Pietera Bruegela, inni, jak Okoń czy Słowiński pozostawali pod silnym wpływem twórczości ludowej na szkle. Sporą grupę tworzą obrazy malarzy wyjątkowo utalentowanych, dla których malarstwo stało się życiową pasją, wielu odnalazło w nim sens życia, np. Iwańska, Szefler, Płonkowa, Korsak, Walicka.
Wśród 50 wystawionych obrazów są też takie, które dotychczas nie były pokazywane; to prace Weroniki Holesz-Kurzydym, córki Ludwika Holesza czy Jana Karwota.
Przedstawieni na wystawie autorzy, mimo różnic wynikających z wykształcenia, życiowych doświadczeń oraz odmiennych spojrzeń na sztukę - za pomocą własnych środków wypowiedzi materializowali swoje wizje, wyobrażenia, wrażliwość artystyczną – mówi Agnieszka Kozdęba. - Tworzyli, bądź wciąż tworzą, sztukę wynikającą z wewnętrznych potrzeb, nie mieszczącą się w klasycznych kanonach uniwersyteckich, niekształconą, intuicyjną.
Gościem ubiegłopiątkowego wernisażu była Alicja Mironiuk-Nikolska. - Pierwsza wystawa sztuki nieprofesjonalnej odbyła się w Zachęcie w 1965 roku, kolejną przygotował Radom 20 lat później; tutaj także zorganizowano, w 2005 roku, ekspozycje „Talent, pasja, intuicja II”. I tak sobie myślę, że dobrze byłoby, gdyby panie Agnieszka Kozdęba i Ilona Pulnar-Ferdjani, które tak znakomicie poradziły sobie z przygotowaniem tej wystawy, pomyślały o przygotowaniu takiej, która podsumowywałaby następne 20 lat sztuki nieprofesjonalnej. A to już niedługo, bo w 2025 roku. Serdecznie do tego przedsięwzięcia namawiam – mówiła Alicja Mironiuk-Nikolska.
Do Radomia na otwarcie wystawy nie przy jechała z pustymi rękami – podarowała „Malczewskiemu” pracę Władysława Lucińskiego „Zielony kot”; będzie to czwarty obraz Lucińskiego w radomskiej kolekcji.
Wystawie towarzyszy katalog, zatytułowany tak, jak wystawa - „Poza kanonem. Sztuka bez dyplomu”. Autorki zastrzegają, że to subiektywny przegląd, ale znajdziemy w nim najciekawsze i najbardziej reprezentatywne prace 50 artystów, znajdujące się w radomskiej kolekcji. Katalog jest bezpłatny; można go dostać – do wyczerpania nakładu – przychodząc do Muzeum im. Jacka Malczewskiego.
