Porady prawne: Zachowek – komu i co się należy

Zachowek jest to roszczenie o zapłatę przysługujące osobom, które, mimo, że należą do kręgu osób najbliższych w stosunku do spadkodawcy, nie znalazły się w kręgu spadkobierców – najczęściej z uwagi na sporządzenie przez spadkodawcę testamentu, w którym pominął on te osoby. Podstawowym motywem zachowku jest wzgląd na dobro rodziny spadkodawcy. Funkcją zachowku jest również troska o sprawiedliwy podział schedy pomiędzy uprawnionymi członkami rodziny.

Obowiązek zapłaty tej sumy powstaje w chwili śmierci spadkodawcy i należy do długów spadkowych.

Uprawnieniu do zachowku

Według przepisu art. 991 § 1 KC zachowek przysługuje zstępnym (dzieciom, wnukom itd.), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy– a więc dziedziczyliby po zmarłym, gdyby spadkodawca nie sporządził testamentu.

Wysokośćzachowkuzależy od tego czy uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy, czy też jest małoletnim zstępnym - wówczas przysługuje im prawo do 2/3 udziału spadkowego, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach, wysokość zachowku wynosi 1/2 wartości tego udziału.

Przykładowo: spadkodawca pozostawił żonę i trójkę dzieci. Sporządził też testament, w którym jedynym spadkodawcą ustanowił swojego brata, nie uwzględniając żony i dzieci. Gdyby nie było testamentu, żona i dzieci dziedziczyliby po ¼ spadku. Wartość masy spadkowej wynosiła 50 000zł. Wysokość zachowku będzie więc obliczona w następujący sposób: 1/4x2/3x 50 000 zł = 8333zł (w przypadku osób trwale niezdolnych do pracy lub małoletnich) lub 1/4x1/2x 50 000 zł = 6250zł (w przypadku pozostałych osób).

Co istotne, samo spisanie testamentu, czy też darowizny uczynione za życia przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku nie pozbawiają prawa do zachowku. Zgodnie bowiem art. 991 § 2 kodeksu cywilnego, jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku albo w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, albo w postaci powołania do spadku, albo w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku, albo do jego uzupełnienia.

WAŻNE: Przy ustalaniu udziału spadkowego, stanowiącego podstawę do obliczenia zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy odrzucili spadek. Nie uwzględnia się natomiast spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni przez spadkodawcę.

W celu wyegzekwowania przysługującego uprawnionemu zachowku należy wystąpić do sądu z pozwem o zapłatę z tytułu zachowku przeciwko spadkobiercom. Pozew taki wnosi się do sądu właściwego ze względu na ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy, a jeżeli jego miejsca zamieszkania w Polsce nie da się ustalić, do sądu miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część.

Wysokość opłaty sądowej wynosi 5% wartości przedmiotu sporu, jednak nie mniej niż 30 zł i nie więcej niż 100 000 zł. Należy pamiętać, iż wnioskodawcy przysługuje prawo do złożenia wniosku o zwolnienie w całości lub w części z obowiązku wniesienia ww. opłaty sądowej. Do wniosku takiego wnioskodawca powinien dołączyć oświadczenie o stanie rodzinnym i majątkowym, na formularzu wymaganym przez rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 15 kwietnia 2010 r.

Termin przedawnienia

Należy pamiętać, iż roszczenia z tytułu zachowku przedawniają się z upływem pięciu lat od ogłoszenia testamentu (które na ogół następuje w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku), natomiast roszczenia przeciwko osobie zobowiązanej do uzupełnienia zachowku w związku z otrzymanymi przez nią darowiznami lub zapisem windykacyjnej przedawnia się z kolei z upływem pięciu lat, ale od otwarcia spadku, czyli śmierci spadkodawcy.

Wydziedziczenie spadkobiercy uprawnionego do zachowku – pozbawienie prawa do zachowku.

Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku, jeżeli:

1. wbrew woli spadkodawcy postępują uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2. dopuścili się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3. uporczywie nie dopełniają względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

W praktyce najczęstszą przyczyną wydziedziczenia jest uporczywe niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Przy czym należy zwrócić uwagę, iż aby wydziedziczenie w powołaniu na tą przesłankę było skuteczne nie jest możliwe wyłącznie wskazanie przez spadkodawcę, iż spadkobierca „uporczywie nie dopełniaj względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych”. Należy bowiem wskazać konkretnie, na czym miało polegać to niedopełnianie obowiązków rodzinny. Nadto należy wskazać, iż zachowania te były nacechowane uporczywością i trwałością. W przeciwnym wypadku osoba uprawniona do zachowku, pomimo iż została wydziedziczona w testamencie spadkodawcy, nadal będzie mogła go dochodzić na drodze postępowania sądowego o zapłatę zachowku, przy czym sąd w tym postępowaniu będzie badał czy wydziedziczenie jest skuteczne.