Pod koniec ubiegłego roku do Resursy Obywatelskiej zgłosiła się pani, która kupiła stary dom w jednej z północnych dzielnic Radomia. - Dom wybudowano w czasie II wojny światowej, w latach 40. Osoba, która się do nas zgłosiła, kupiła go z myślą o rozebraniu i postawieniu na działce letniskowej pod Radomiem – opowiada Renata Metzger, dyrektor Resursy Obywatelskiej. - W materiale z rozbiórki nowa właścicielka zauważyła fragmenty piaskowca z dziwnymi napisami; jej zdaniem napisy mogły być żydowskie albo hebrajskie, więc skontaktowała się z nami. Dlaczego z nami? Bo Resursa od 10 lat organizuje Spotkania z Kulturą Żydowską „Ślad”, staramy się też w różny sposób upamiętniać społeczność, która przed wojną stanowiła 30 proc. mieszkańców naszego miasta. Dla wielu osób staliśmy się swoistym centrum informacyjnym o Żydach.
Pracownicy Resursy pojechali na miejsce. Rzeczywiście – potężne bloki z piaskowca okazały się fragmentami macew. A na działkę w północnej części miasta trafiły prawdopodobnie z cmentarza. Bo podczas II wojny światowej Niemcy zniszczyli radomski kirkut, wywożąc niemal wszystkie płyty nagrobne. Używali ich do budowy pasa startowego na lotnisku, do utwardzania ulic, ale też sprzedawali jako budulec. - W porozumieniu z Fundacją Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego ustaliliśmy, że na razie przewieziemy znalezisko do Resursy – mówi Renata Metzger. - Kiedy się ociepli, macewy trafia na cmentarz żydowski przy ul. Towarowej.
https://www.cozadzien.pl/zdjecia/konferencja-w-resursie-obywatelskiej/53275
Macewa to kamienna, prostokątna, ustawiona pionowo płyta nagrobna, zwieńczona linią prostą, półkolem lub trójkątem. Stele nowożytne bardzo często wieńczył gzyms, na którym ryto dane zmarłego. W materiale z rozbiórki domu odnaleziono 25 fragmentów macew pochodzących z okresu międzywojennego. W większości to właśnie owe gzymsy wieńczące stele; na 15 z nich można odczytać personalia pochowanych. - Najczęściej jest to imię i nazwisko zmarłego, w niektórych przypadkach imię, nazwisko i imię ojca, czyli wszystkie personalia, jakie umieszczano na płycie nagrobnej – mówi Łukasz Babula, historyk, kulturoznawca i judaista.
Zdaniem Łukasza Babuli zbiór jest unikalny pod wieloma względami. Przede wszystkim dlatego, że tego typu macewy nie zachowały się ani w Radomiu, ani na żadnym innym cmentarzu żydowskim w regionie. A stele zakończone gzymsem np. na radomskim kirkucie były, o czym świadczą archiwalne zdjęcia. Unikatowe jest też liternictwo – niespotykane nigdzie indziej w regionie. Na części odnalezionych fragmentów macew zachowała się nawet polichromia.
- Niezwykle jest też to, że taki zbiór udało się odnaleźć po ponad 70 latach – uważa Łukasz Babula.
Gniewomir Zajączkowski z Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, której celem jest ochrona materialnych reliktów kulturowego dziedzictwa Żydów w Polsce, uważa, że wiele dobrego przynoszą rozmaite projekty, mające odkrywać dzieje żydowskich społeczności w ich małych ojczyznach. - I teraz w różnych częściach Polski części macew, a czasami nawet całe macewy wracają na żydowskie cmentarze – przyznaje.
W Radomiu po raz ostatni fragmenty macew odnaleziono latem 2012 roku. Stało się to podczas budowy ogrodzenia lotniska na Sadkowie – leżały w gruzie usuniętym z działki graniczącej z wybudowanym przez Niemców w czasie II wojny światowej hangarem.
W 1831 roku, w związku z rozprzestrzenianiem się epidemii cholery, założono w Radomiu cmentarz przeznaczony dla żydowskich ofiar zarazy. Sześć lat później nekropolia została przekształcona w cmentarz gminy żydowskiej, a w 1846 roku podpisano akt wieczystej dzierżawy działki. Powiększano go kilkakrotnie - w 1860, 1902 i 1911 roku. Hitlerowcy praktycznie unicestwili nekropolię. Po wojnie, w której zginęli prawie wszyscy radomscy Żydzi, cmentarz niszczał dalej. Dopiero w sierpniu 1989 roku zarejestrowany został Społeczny Komitet Rewaloryzacji Cmentarza Żydowskiego w Radomiu. W ciągu kolejnych lat udało się ogrodzić teren, wybudować ohel i odzyskać wiele macew, które od czasów wojny znajdowały się w różnych punktach miasta. W listopadzie 2010 został uroczyście odsłonięty pomnik-lapidarium w formie półkolistego muru, w który zostały wmurowane fragmenty macew odnalezione w późniejszym czasie.
